Renteneurose en ziektewinst

Mijn vroegere collega Henk R te KS stuurde mij een linkje naar het begrip ziektewinst. Ik heb dat altijd een intrigerend onderwerp gevonden. 

Zo ontdekte ik als kind al dat ik niet de afwas hoefde te doen als ik ziek was. Het gevolg was dat ik veel vaker ziek werd. Sterker nog: ik miste in de derde klas van de HBS maar liefst 300 lesuren. Dat scheelde heel veel huiswerk. In die tijd werden er door de kerk nog geen bloemen uitgedeeld, anders had ik die ook nog gekregen.

In de link die Henk stuurde kwam ik het begrip Renteneurose tegen. Dat is geen neurose die je oploopt vanwege een te hoge rente op de hypotheek (ooit betaalden wij 9,2% rente…, dat waren nog eens tijden). Het gaat om blijvende lichamelijke klachten na een ongeval. Daar heeft de Hoge Raad zich zelfs nog mee bezig gehouden.

Het ging om een man die een klap van een politieagent had gekregen. Hij bleef daar maar last van houden. De vraag was: heeft deze man écht last van de lichamelijke gevolgen óf probeert hij er een hogere uitkering mee te krijgen danwel een hogere schadeclaim uit te halen. Hij hield niet alleen zijn lichamelijke klachten goed vast, hij was ook vasthoudend in zijn rechtszaken. Hij procedeerde tot de Hoge Raad aan toe. dat werd het Renteneurose Arrest.

Het begrip ziektewinst wordt al door Alfred Adler – een tijdgenoot van Sigmund Freud – beschreven. Dat gebeurt in het breedsprakige psychoanalytische jargon. Een voorbeeld dat hij noemt is een patiënt die hij behandelt en die al vanaf haar achtste jaar last heeft van astma. In de psycho-analyse kwam een sterke rivalieit met haar oudere en meer getalenteerde zus naar voren. Ook de oudste zoon heeft last van astma, en volgens Adler had het jongere zusje de verschijnselen van haar broer afgekeken.

Het opvallende uit de beschrijvingen is dat de astma-aanvallen met name optreden als haar zus weer extra aandacht krijgt. Wat was de winst die deze vrouw daarmee kreeg? Volgens Adler: 1) het minderwaardigheidsgevoel wordt gecamoufleerd door de astma-aanvallen: zij kan er niets aan doen dat ze minder ‘presteert’, 2) de aandacht van de moeder wordt verlegd van de oudste zus naar de jongere zus, 3) omdat de ouders de astma wijten aan het stof dat in huis aanwezig is (denk aan de kolenkachel ) wordt het jongere zusje ontslagen van elke huishoudelijke taak.

Nu bestaan er ook nog allerlei vormen van primaire en secundaire ziektewinst, maar dit was een mooie inleiding in de basiskennis van de ziektewinst. 

Lastige kwetsbaarheid (5)

De ‘behoefte’ om ziek te zijn en dus even niet op je tenen te hoeven lopen begint vaak op jonge leeftijd. Peuters willen al groot zijn en toch ook weer klein. 

De dingen waar je tegen op ziet (oftewel: waar je te groot voor moet zijn) kun je ontlopen door je ziek voor te doen, of dat nu het eten van spruitjes is, de afwas, een logeerpartij of een tentamen op school.

Als je eczeem hebt en je houdt niet van zwemmen kun je dat ook weer in je voordeel gebruiken: je hoeft niet te zwemmen. Dat wordt ook wel  ziektewinst genoemd.

In extreme vorm worden psychische problemen soms vertaald in zelfverwonding. Hulpverleners beschouwen de behoefte aan aandacht te vaak als de enige of belangrijkste functie van zelfverwonding (Vandereijcken). Inderdaad komt het voor dat mensen zich ‘exhibitionistisch’ verwonden (“kijk mij eens!”; piercings op gevoelige plekken zijn daar een variant op), maar er zijn ook veel andere verklaringen mogelijk (in mijn werk kon ik meer dan 20 verschillende ‘oorzaken’ bij mijn cliënten bedenken).

Piercings op gevoelige plekken van het lichaam kunnen een vorm van verkapte zelfverwonding zijn

 

Ook ziekte van anderen kan emotionele winst opleveren. Zo kan het voor een moeder plezierig zijn als haar kind ziek is: het is extra aan haar gebonden en gaat niet naar school. Een andere extreme uiting van onderhuidse spanning is het syndroom van Münchhausen by proxy, waar op dit blog al meerdere maken aandacht aan is besteed.

Deze moeders (meestal met enige medische scholing, bijv. verpleging)  máken hun kind echt ziek. Vaak zie je ook dat de echtgenoot het erg druk heeft (wat weer als verlating wordt ervaren). Met die ziekte kopen ze aandacht van (meestal) artsen én ze hopen hun echtgenoot te binden. Vaak krijgen ze voor hun zorg veel waardering uit de omgeving; ‘dat je dat allemaal voor je kind over hebt!’ Soms is er ook materieel voordeel: een aangepaste auto of een verbouwd huis. Er zijn situaties bekend waarbij jaren later bleek dat die voorzieningen werden getroffen op basis van een ziekte die door de moeder zélf in stand werd gehouden.

Minder extreem, maar vaker voorkomend is het verschijnsel waarbij iemand via ziekten van andere mensen aandacht vraagt. Opeens is iemand die ernstig ziek is een héle goede vriend. De boodschap is dat niet dat die ‘vriend’ ziek is, maar dat jij er zo onder lijdt.

Lastige kwetsbaarheid (6)

Lichamelijke klachten kunnen een psychische oorzaak hebben. Vooral bij kwetsbare mensen vormen die klachten ook de uiting van het emotionele functioneren.

Onbegrepen lichamelijke klachten

Tot de meest intrigerende trainingen die ik voor mijn werk heb gevolgd behoorde een serie colleges over ‘onbegrepen lichamelijke klachten’ .

Daar zaten heel ‘aparte’ verhalen bij, waarvan ik me voor die tijd nooit had gerealiseerd dat zoiets mogelijk was.

Sigmund Freud schreef al over de zogenaamde conversieverschijnselen. Iemand kan bijvoorbeeld verlammingsverschijnselen krijgen als gevolg van psychische klachten.

Meneer de Jong heeft plotseling last gekregen van zijn rechterarm. Het lijkt wel of er sprake is van acute verlammingsverschijnselen. Geen enkel onderzoek heeft een medische verklaring opgeleverd. Totdat meneer De Jong psychotherapie krijgt. In die therapie komt ter sprake dat hij zich ontzettend ergert aan het gedrag van zijn gehandicapte zoon. Hij zou hem het liefste een klap verkopen, maar dat mag niet. De boosheid die hij niet kon of durfde te uiten had zich vertaald in lichamelijke klachten. Als je arm verlamd is kun je ook geen klap meer uitdelen. Tijdens de psychotherapie verdwenen de lichamelijke klachten van meneer De Jong.

Naast deze conversie-verschijnselen en de veel meer bekende psychosomatische klachten (o.a. longproblemen, maagklachten en rugklachten) bleek er nog een heel scala aan lichamelijke klachten te zijn met ingewikkelde psychologische oorzaken. Het was allemaal zó complex dat ik het nooit echt zal begrijpen. Het blijven dus onbegrepen lichamelijke klachten (…).

“Mensen tobben zich soms daadwerkelijk ziek, ze worden er écht ziek van” (Ellis & Diekstra).

Accident prone

Een ‘variant’ daarop is de accident-proneness, letterlijk vertaald: de geneigdheid tot ongelukken. Het zijn de mensen die altijd  pech hebben. Ze lopen altijd wel met een blauwe plek, een pleister of een zwachtel rond. Dat kan natuurlijk te maken hebben met onhandigheid of met een onhandig samengesteld interieur, maar als mensen steeds op onverklaarbare wijze ‘ongelukken’ hebben sluit men niet uit dat er onderhuids allerlei psychische problemen een rol spelen die de alertheid om ongelukken te voorkomen doen verminderen.

Ziektewinst

De meeste mensen kennen wel het idee dat het ‘even ziek zijn’ ook een prettige bijkomstigheid op kan leveren: je hoeft je even niet groot te gedragen.

Kinderen leren ook al snel dat ziek zijn iets op kan leveren, namelijk extra aandacht. Je kunt er ook dingen door ontlopen waar je tegen op ziet. Tot op zekere hoogte is het normaal gedrag.

 Als je eczeem hebt en je houdt niet van zwemmen kun je dat ook weer in je voordeel gebruiken: je hoeft niet te zwemmen.

Maar als het een patroon in het leven is wordt het ziektewinst genoemd. Het is dan een vorm van vermijding die bij wijze van spreken verankerd gaat zitten in de persoonlijkheid.

Marja had als kind regelmatig darmklachten. Maar ze had ook moeite met feestjes en verjaardagen. Als ze tegen zo'n festiviteit op zag kreeg ze mogelijk ook wel daadwerkelijk darmklachten. Haar moeder nam deze klachten serieus, maar misschien kun je achteraf zeggen: té serieus. Inmiddels is Marja volwassen en durft ze nog steeds niet naar feestjes. Ze geeft aan dat ze te gevoelige darmen heeft en dat ze daarom beter weg kan blijven.