Narcistische leiders (3)

Als je politieke leiders hoort of ziet die duidelijk narcistische eigenschappen lijken te hebben, dan valt vaak meteen op hoe ze met tegenstand om gaan. Ze zijn namelijk niet geïnteresseerd in andere opvattingen. Wordt een vraag te pijnlijk, dan gooien ze er een Gish-gallop overheen (zie de blogs over dat onderwerp). 

Als je in de buurt van een narcistisch leider moet functioneren ga je meestal zelf zelf minder goed functioneren. Zo’n leider haal niet het beste bij mensen naar boven. Sterker nog: als de omgeving beter gaat functioneren zou dat een bedreiging kunnen gaan vormen. Bij dictators zag je in de geschiedenis dat het systeem om hen heen steeds meer wankel werd. De dictator gooide de mensen die een bedreiging vormden er uit en de rest durfde niet meer zijn mond open de toen. De verliezen die het leger van Adolf Hitler leed waren voor een deel aan dit mechanisme te wijten of te danken (het is maar van welke kant je het bekijkt). .

Barbara Nevicka ontdekte dat narcistische leiders veel minder informatie delen met hun team, ook al had dat team de informatie nodig om de taak goed uit te voeren. Hoe narcistischer de leider, hoe minder effectief de groep bleek te functioneren. Narcistische leiders willen controleren, ze kunnen niet samenwerken.

Binnen organisaties merkte Nevicka dat narcistische managers de prestaties van de afdeling niet verbeteren, ook al denken ze zelf van wel. Ook de prestaties van de managers waren niet beter dan die van andere managers met minder racistische trekken, ook al vonden ze zichzelf excellent functioneren. Wat daarbij ook opviel was dat ze hun prestatieniveau niet vast konden houden. Het wisselende voortdurend, je kon er eigenlijk op den duur weinig peil op trekken.

Ik schrijf hier over organisaties, maar datzelfde patroon zien we uitvergroot bij sekten. Aanvankelijk een groei, de sekteleider wordt op een voetstuk gezet. Daarna verdwijnen er steeds meer mensen, vooral uit de naaste omgeving van de leider. De angst bij de andere leden wordt groter. Ook de angst voor de boze buitenwereld wordt aangewakkerd door de sekteleider. Uiteindelijk verzwakt de sekte en valt door onenigheid uit elkaar. 

Kwetsbare medewerkers in de buurt van dergelijke managers bleken duidelijk minder te gaan presteren. Ze waren zeer gevoelig voor de manipulaties van hun leidinggevende, ze durfden niet meer met eigen ideeën naar voren te komen (uit angst dat ze ‘afgeschoten’ werden) en de angst slokte een deel van hun prestatievermogen op.

Toch bleef het opvallend hoe narcistische politieke leiders én leidinggevenden in bedrijven toch vaak op hun voetstuk blijven staan. Ik vermoed dat er vaak een mechanisme van ambitendentie ontstaat. De grijstinten verdwijnen. De ene groep vindt de persoon een fantastisch leider, de ander vindt diezelfde leider juist buitengewoon slecht functioneren. De ene helft juicht hem toe, de andere helft demonstreert zo lang als het maar mogelijk is om diezelfde persoon weg te krijgen. Het denken wordt zwart-wit. En dat betekent ook: een vertekening van de perceptie.

Eigenlijk is dat laatste precies wat narcisme doet met de omgeving. Het narcisme van de leider leidt niet tot samenwerking, maar tot verdeeldheid. En daar heeft een narcistische leider weer baat bij: verdeel en heers. 

Van sekte naar ISIS (6)

Hoe kan het dat de mensen van ISIS ontzettend gewelddadig zijn?

En wat maakte dat onder Adolf Hitler miljoenen Joden vergast werden?

Hebben die mensen dan geen geweten?

In de vorige aflevering werden de ideeën van ISIS genoemd als zouden deze gebaseerd zijn op een zuivere uitleg van de Koran. Kunnen gevoelige, zachtmoedige mensen, ook tot deze daden in staat zijn?

In de Statenvertaling staat de tekst dat mensen in staat zijn om hun geweten ‘met brandijzers dicht te schroeien’. Met andere woorden: de mensen hebben wel een geweten, maar ze kunnen er niet meer bij. Het functioneert niet meer. Dat kan in allerlei omstandigheden gebeuren, ook wanneer mensen geen andere informatie meer krijgen en ze nog maar één referentiekader hebben. Het kan met iedereen gebeuren, met christenen, met moslims, met hindoes, met atheïsten.

Eén referentiekader

Eén van die factoren die bij deze ontwikkeling een rol spelen is eenzijdige informatie. In de Amsterdamse metro hoorde ik twee weken geleden een gesprek tussen enkele mensen die beweerden dat de aanslag op Charlie Hebdo en op de synagoge in Parijs was gepleegd door de Joodse geheime dienst.

Het is natuurlijk wel triest voor die daders. Ze dachten in gehoorzaamheid van Allah daden te plegen, op de TV was duidelijk te horen wat ze riepen en vervolgens denkt je ‘achterban’ dat je in dienst was van de Joodse geheime dienst… Ik was toen ik dat hoorde verbaasd, maar nu lees ik dat 84% van de Palestijnen zo denkt: dat waren geen moslims, het waren Joden.

In het belang van de wetenschap

Berucht zijn de experimenten van Stanley Milgram, die mensen onder het mom van het belang van wetenschappelijk onderzoek leerde om andere mensen pijn te doen. Mensen gingen daarmee door, ook als ze hoorden hoe anderen het uitschreeuwden van de pijn. Oftewel: je schakelt je persoonlijke geweten uit, omdat er een hoger doel is, dat van de wetenschap.

Als je je geweten hebt ingeleverd (niet jij denkt na over goed of fout, maar dat doet de leider voor jou) , dan wordt de drempel voor het toepassen van geweld aanzienlijk lager. Bovendien loop je zélf risico als je gaat twijfelen aan de onfeilbare opdrachten van de leider.

Geweld werkt aanstekelijk

Daarnaast werkt geweld, zo blijkt uit tientallen onderzoeken over agressie, aanstekelijk. Mensen die in hun eentje zijn, zijn niet zo snel geneigd tot geweldpleging. Geweld komt veel vaker vanuit groepen, waarbij het statusverhogend werkt als jij nóg meer geweld kunt toepassen. Geweld en agressie zijn dus besmettelijke ziekten.

Alfred Bandura schreef (wat betreft de toepassing van geweld) over moral disengagement. Mensen bedenken allerlei manieren om hun geweten maar niet te laten spreken. Eén van die redenen is dat de ander niets waard is, een varken, een hond, of nog minder dan een hond.

Demonisering

Als je dat jaren lang hoort is alles geoorloofd. Want als iemand zo laag gezakt is op de evolutionaire ladder (wat je al jaren zo hebt gehoord) verdient hij dus ook geen menswaardige behandeling. Je hebt als Übermensch het volste recht om anderen te mishandelen of af te slachten. Het maakt niet uit of je een vlieg de poten uittrekt of dat je een Jood, een blanke hulpverlener of een ‘verkeerde islamiet’ martelt.

Bovendien krijg je daar als ISIS-aanhanger ook nog eens een extra grote beloning voor… Je verdient de hemel inclusief onbeperkte vrije seks…

Althans, dat is wat er door sommige moslims beweerd wordt. Volgens de auteur van dit blog:  http://www.cie.ugent.be/bogaert/bogaert32.htm ligt dat allemaal toch wat genuanceerder. Het is zeker waar dat de uitleg van de Koran nogal verschilt, zoals ook christenen de Bijbel en de later verschenen geschriften verschillend interpreteren. Dat geldt ook voor de Joden ten aanzien van de Thora. 

Het neemt niet weg dat wat IS-aanhangers in naam van de islam menen te moeten vertellen (in woorden en daden) verschrikkelijk is.

Maar bovenal: wie het zwaard nodig heeft om het geloof te verspreiden neemt zijn eigen geloof niet serieus. Voor een werkelijke overtuiging heb je geen geweld nodig, getuigenis is genoeg.

Van sekte naar ISIS (2)

Wat hebben dictators en sekteleiders met elkaar gemeen?

R.U. Lifton deed uitgebreid onderzoek naar de dictatuur onder Mao tse Tung. Hij zag de volgende kenmerken:

a) De volledige beheersing van het leefmilieu. De volgelingen worden afgeschermd van alle ongewenste invloeden van buitenaf. Ook kritische discussies binnen de groep worden uitgebannen. Er zitten altijd verraders in de groep die iedere mogelijke kritische noot zullen rapporteren.

b) Onfeilbaarverklaring: de beslissingen en opvattingen van de leider zijn boven iedere discussie verheven. Zoals de Paus ‘ex cathedra’ onfeilbaar was, zo zijn ook sekteleiders en dictators onfeilbaar in hun uitspraken. De leider is een heilige die alle waarheid in pacht heeft.

c). De eis van zuiverheid: iets is helemaal goed óf het is fout. Alles wat buiten de ideologie valt is slecht. Dit leidt tot een praktijk van zuiveringen. Wie de ideologische standaard niet haalt wordt vernederd, gestraft of buiten de groep gezet.

d). Aandringen op bekentenissen van overtreding: daardoor krijgt de groep meer grip op ‘twijfelgevallen’, mensen die nog niet al hun eigen denken ingeleverd hebben. Bovendien hebben deze bekentenissen een voorbeeldfunctie voor andere twijfelaars. Ze geven tevens het signaal af: het individu telt niet, slechts de groep telt.

e). Ideologisch jargon: men kent een eigen taalgebruik, vaak voorzien van neologismen (nieuwe woorden die een associatie oproepen met oude vertrouwde klanken). Deze termen zijn zó abstract dat ze naar eigen believen vervormd kunnen worden. Ze zijn zo ‘binnen de groep’ dat buitenstaanders er niets van begrijpen en zich óf een vreemdeling zullen voelen óf alles in het werk zullen stellen om het alsnog te kunnen begrijpen.

f). Rituelen die de groepsleden het gevoel geven dat het allemaal vertrouwd is, vaak eindeloos herhalen, wat uiteindelijk het effect van ‘hersenspoeling’ geeft.

(grotendeels ontleend aan een artikel in ‘de Psycholoog’, februari 2015).

Jim Jones en David Koresh

Ooit heb ik een serie artikelen geschreven naar aanleiding van de ontwikkelingen bij de Peoples Temple Church, de sekte die onder leiding stond van Jim Jones. Het grootste deel van deze sekte vertrok later naar Guyana waar Jonestown werd gesticht. Uiteindelijk kwamen hier ruim 900 mensen om. In deze sekte zag je alle kenmerken die ook door Lifton worden beschreven.

Wat je ook zag was dat Jim Jones begon als een idealistisch predikant, maar dat hij – naarmate hij meer populair werd – steeds banger werd om zijn invloed kwijt te raken. Jones kwam uit een zeer complex gezin en had in zijn jeugd weinig liefde ervaren. Nu konden zijn benen de weelde van de aandacht emotioneel niet verdragen. De angst om dat allemaal alsnog te kunnen verliezen leidde tot steeds meer sektarische tendensen.

Dezelfde ontwikkeling was ook te zien bij de ‘volgelingen van de zeven zegels’: de volgelingen van David Koresh. De sekte ging zich steeds meer bewapenen en sloot zich steeds meer af van de buitenwereld. Koresh oefende op een steeds zwaardere manier invloed uit op zijn volgelingen, waarbij uiteindelijk intimidatie en geweld aan de orde van de dag waren. Uiteindelijk kwamen in een vuurgevecht met de politie ruim honderd mensen om.

Van sekte naar ISIS (1)

Wat biedt een sekte aan meerwaarde voor mensen? Waarom sluiten ze zich aan bij een sekte?

Ds. Bram Krol noemt in zijn boek Als het zoete bitter wordt de volgende kenmerken die een sekte aantrekkelijk maken. Ik voeg daar een zesde aspect aan toe:

1) Mensen vinden in een kleine groepering sneller herkenbaarheid en erkenning: een eigen identiteit dus. Hoe specifieker de groep is, des te duidelijker wordt het eigen geluid.

2) Mensen willen weten waar het leven toe dient. Iedereen wil dat zijn leven zinvol is. Een sekte vult dat doel heel nadrukkelijk in.

3) Mensen willen van betekenis zijn. Mensen die zich waardeloos voelen, die het gevoel hebben dat al hun inspanningen toch niets uitwerken, krijgen binnen een sekte opeens een duidelijk zicht op ‘waartoe zij op aarde zijn’.

4) Sektes staan of vallen bij charismatische leiders. Als je de ontwikkeling van sektes bekijkt zie je eigenlijk altijd dat aan de basis een charismatisch leider staat. Die persoon geeft de indruk jou in alles te begrijpen (eindelijk voel je erkenning). Daarnaast heeft die leider een centrale rol: door zijn manier van optreden trekt hij veel aandacht naar zichzelf toe. In dit verband is de term ‘spiritueel narcisme’ (eerder op dit blog genoemd) vaak op zijn plaats.

5) Sektes kennen een sterke interne structuur: er wordt op elkaar gelet. Die groepsbinding maakt dat mensen zich minder eenzaam voelen.

6) Sektes beschouwen zich superieur tegenover alle anderen. Voor mensen die zichzelf onzeker voelen is die duidelijkheid een prettig idee: zij zijn fout en ik zit goed. Daar hoef je dus verder niet al te veel over na te denken. Je kunt daarmee ook alle psychologische schepen achter jezelf verbranden. Met jullie hoef ik geen contact meer, want jullie zitten fout.

Al eerder wees een onderzoeker (Clark, 1976) erop dat een sekte vaak ‘zoekers’ aantrekt. Het zijn mensen die zitten met een groot gebrek aan zelfbevinden tegenover de buitenwereld en ten opzichte van zichzelf. “Ze proberen op die manier een illusie van welbevinden te bereiken in een nieuwe realiteit” (citaat uit De Psycholoog, februari 2015).

In zijn onderzoek kwam hij tot de conclusie dat meer dan de helft van de onderzochte mensen zich aan hadden gesloten bij een sekte bij ene psychiatrisch onderzoek ‘schizotypische‘ en ‘borderline’ -trekken bleek te hebben.