Op het ogenblik is het thema weer actueel. Die mensen die menen dat de politiek beheerst en overheerst wordt door een netwerk aan pedofielen: is dat nog psychisch gezond, of zijn die mensen de band met de werkelijkheid kwijt geraakt? In dit blog een paar stappen die lopen van een idee naar een waandenkbeeld.
- Idee
Stel je voor dat je een idee over jezelf hebt. Dat hebben sommige mensen namelijk. Ik bekijk mezelf in de spiegel en constateer dat ik blauwe ogen heb. Hoewel veel mannen kleurenblind zijn, zou het best eens zo kunnen zijn dat ik er niet ver naast zit. Ik heb blauwe ogen en dat idee klopt met de werkelijkheid.
- Overwaardig denkbeeld
Rond Sinterklaas zit ik vaak te dichten. Ook dat kan feitelijk juist zijn. Het wordt wat ingewikkelder als ik over mezelf ga melden dat ik een groot dichter ben. Ik ben Joost van den Vondel de Tweede. Straks prijk ik op de literatuurlijst op het voortgezet onderwijs. Waarschijnlijk klopt dat beeld dat ik een groot dichter ben niet zo erg. Dat een beeld niet klopt komt overigens in de beste families voor. Er zijn honderdduizenden mensen die vinden dat ze ergens goed in zijn, ergens veel over weten, terwijl dat in de praktijk nogal tegenvalt. We spreken dan van een overwaardig denkbeeld.
- Waanachtig denkbeeld
Een derde stap is als ik er niet alleen bijzondere ideeën op na houd over wat ik kan, maar ook over wie ik ben. Bijvoorbeeld als ik ga vertellen dat ik een rechtstreekse afstammeling ben van de Duitse keizer. Maar het kan nog steeds wel waar zijn. Die man heeft vast van alles uitgespookt in Doorn en toen hij op Wieringen woonde. Maar het is wel op het randje. Als dat soort ideeën meer lading gaan krijgen (bijvoorbeeld: ik wil perse op de Duitse TV verschijnen, want ik ben nog belangrijker dan Angela Merkel), dan gaat het in de richting van de psychotische decompensatie. Met name wordt het spannend als de angst een grote rol gaat spelen. Dat komen we bijvoorbeeld veel tegen in de zorg voor ouderen.
- Waan
Bij een waan wordt het allemaal nog heftiger en massiever. Er ontwikkelt zich een heel denksysteem, waarbij betrekkingsideeën een grote rol spelen (‘iedereen kijkt naar me’, ‘ik word overal afgeluisterd’, ‘de CIA is naar mij op zoek’, ‘de psychiater is er op uit om me te doden’). Zo kwam ik op een gesloten afdeling een keer een meneer tegen die heel onderhoudend een gesprek met mij aan ging, maar we moesten wel apart gaan zitten, uit de buurt van een stopcontact. Hij vertelde dat hij had uitgevonden dat als hij drie keer zijn knieën tegen elkaar zou doen, dat er dan weer honderd mensen in zijn geboorteland een extra maaltijd kregen. Inderdaad was zijn broek bij de knieën aanzienlijk versleten. Hij had veel goede daden gedaan en ik moest dat erkennen. Ik vertelde hem dat ik het goed vond dat hij zo aan andere mensen dacht. Toen was hij weer tevreden.
Afhankelijk van de cultuur waarin iemand opgroeit kunnen deze wanen ook de kleur van een persoon krijgen. Vroeger dachten er nogal wat mensen dat ze Napoleon of Jezus waren. Tegenwoordig zijn ze eerder Michael Jackson of een andere figuur uit de showbusiness.
- Bizarre waan
Bij een bizarre waan kun je nauwelijks meer bedenken wat er op de achtergrond aan de hand is. Daarbij zijn mensen hun eigen ik helemaal kwijt geraakt. Ze denken dan bijvoorbeeld dat ze radioactief worden bestuurd. De invloed van begeleiders is zeer beperkt, want tegen zulke krachten kan natuurlijk niemand op. Deze extreme wanen kunnen riskant zijn voor de persoon zelf en zijn omgeving, omdat het eigen ik geen invloed meer heeft en deze mensen ook gevaren niet meer in kunnen schatten. Wie radioactief wordt bestuurd is ook onschendbaar als hij een gesloten overweg oversteekt…
Als ik stukken van Qanon-aanhangers lees gaat het niet in de eerste plaats over hen zelf, maar om de wereld om hen heen. Die ideeën werden duidelijk in de rechtzaak tegen twee mensen die bezoeken aan de begraafplaats in Bodegraven hadden georganiseerd. Zijn beide heren nog toerekeningsvatbaar, of zijn ze echt de weg in hun hoofd kwijt? In dat laatste geval geldt een andere strafmaat en is een verplichte behandeling noodzakelijk.