‘Als ergens complotdenken ontstaat is er altijd sprake van een grote complexe gebeurtenis waarin meer factoren een rol spelen en er niet één duidelijke oorzaak is aan te wijzen of oplossing om herhaling te voorkomen’. Aldus psycholoog Bas Rutjens.
Het viel mij destijds op hoezeer het complotdenken gevoed werd door 9/11. Dit was zó’n bizarre gebeurtenis, we hadden ons nooit voor kunnen stellen dat zoiets zou kunnen gebeuren. En ja hoor, daar ontstonden de complottheorieën.
C0mplottheorieën (anderen zeggen: samenzweringstheorieën) waren er altijd al. Zo waren het in de tijd van de pest de Joden die achter deze zeer gevaarlijke ziekte zaten.
Ze waren er in de 20e eeuw tijdens de Spaanse griep. Ze waren er ook toen de eerste mens op de maan landde, maar dat was minder bedreigend. En in Nederland ontstonden tal van complottheorieën na de Bijlmerramp. En later ook weer rond vlucht MH 17.
Kijk je naar de weblogs van complotdenkers (ik heb een hele reeks gevolgd), dan zie je ook nog eens een lijn ontstaan. De ontkenners van 9/11 (het was een actie van de Amerikanen zelf) zijn vaak ook degenen die niet geloven dat vlucht MH 17 door de Russen uit de lucht is geschoten. De Amerikaanse overheid is ‘the bad guy’, maar the good guy (de Russen) krijgt tóch overal de schuld van. Oftewel: een gevalletje ambitendentie: de één zit helemaal goed, de ander zit helemaal fout.
Overal zit een vooropgezet plan achter, maar dat wordt geheim gehouden. En dat verbindt dan weer degenen die AIDS ontkenden als een gevaarlijke epidemie met degenen die mensen dat dit vliegtuig (met tientallen AIDS-deskundigen) moest worden neergeschoten omdat er een geheim rond AIDS onthuld zou worden. En als je deze mensen met elkaar verbindt zie je ditzelfde denken ook weer rond covid-19.
Vanaf ons tweede jaar heeft alle angst te maken met controleverlies
Vanaf twee jaar heeft alle angst te maken met controleverlies. Dus als je ergens geen grip op hebt probeer je de controle terug te krijgen. Zo ontstaat bijvoorbeeld couterfobisch gedrag: opzoeken waar je bang voor bent. Alles te weten willen komen over spinnen, want als je alles weet ben je niet meer bang. Alles te weten komen over tornado’s, want als je alles weet kunnen ze je niet meer overvallen. Eindeloos in medische encyclopedieën zoeken naar mogelijke ziekten, want als je alles weet word je niet meer zo overvallen.
Als iets te groot is voor ons denken gaan we dus juist extra op zoek naar oorzaken. ‘Je wilt zo’n gebeurtenis in de toekomst graag kunnen voorspellen en voorkomen, terwijl de werkelijkheid weerbarstig is en zich moeilijk laat vangen in een simpel causaal schema’, aldus professor Rutjens.
Een virus is onvoorspelbaar. Je ziet niet aan iemand dat hij besmettelijk is. Terug naar Professor Rutjens: ‘Een complottheorie maakt de wereld voorspelbaar. Als je de boosdoener aan kunt wijzen, iemand die achter de schermen aan de touwtjes trekt, dan weet je waar het kwaad zit. Het zit niet in dat virus, maar in die samenzwering van een aantal machtige mannen en vrouwen die wereldwijd aan de touwtjes trekt. het voorspelbaar. Die presenteert bijvoorbeeld een sinistere samenzwering die aan de touwtjes trekt. Dan weet je wat je moet doen, namelijk die samenzwering vernietigen.’
Een tweede kant van het ontstaan van complottheorieën noemt Rutjens de persoonlijke morele of ideologische overtuiging of idee over hoe de wereld in elkaar zit. Als je van nature wantrouwend bent (o.a. als gevolg van de sociale interpretatie: ‘alle witte mensen zijn tegen mij’, ‘jeugdzorg is er alleen om mijn kinderen af te pakken’, ‘dokters zijn alleen maar uit op geld‘) zie je achter een gebeurtenis altijd een verstopte oorzaak. Je zoekt dus een verklaring die bij jouw emotie past.
Als je het volste vertrouwen hebt in de wetenschap zoek je verklaringen in een wetenschappelijk model. Als je denkt dat de wetenschap gestuurd wordt door een onbetrouwbaar establishment trek je je van die uitkomsten niets aan. Je gaat op zoek naar 'alternatieve feiten'.
