Er is in de wereld van psychiaters die de DSM V (het internationaal erkende spoorboekje van de psychiater) veel discussie over wat er onder een passief-agressieve persoonlijkheid moet worden verstaan.
Sommige psychiaters menen dat het een persoonlijkheidsstoornis betreft. Anderen menen dat het om een bepaalde trek gaat in het omgaan met problemen. Mij lijkt het meest aannemelijk dat het meeste passief-agressieve gedrag voorkomt bij mensen met kenmerken van verborgen (‘covert’) narcisme en bij de meer gesloten (‘geheimzinnige’) vormen van de borderline persoonlijkheidsorganisatie.
Nu is passief-agressief gedrag niet iets wat alleen wordt ingezet door mensen met een bepaalde persoonlijkheidsproblematiek. We kunnen het gedrag allemaal op bepaalde momenten inzetten.
Stilte
Stel: je hebt een hele tijd niets van een familielid gehoord. Opeens komt er een joviaal bericht hoe het met jou gaat en of je allemaal wel weet waar dat familielid mee bezig is geweest. Je zou in principe uit blijdschap direct kunnen reageren. Maar dat doe je niet. Nu moet dat familielid maar eens leren wachten totdat jij het de tijd acht.
Deze stiltebehandeling is één van de meest voorkomende verschijnselen van passief-agressief gedrag. Niet reageren, stil blijven, doen alsof de ander lucht is. Sommige echtparen schijnen dat ook lang vol te kunnen houden.
Passieve soldaten
De term “passief-agressief” lijkt voor het eerst gebruikt te zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog door kolonel en psychiater William Menninger. Hij ontdekte dat er soldaten waren die zich steevast aan hun plichten onttrokken “door passieve maatregelen, zoals pruilen, koppigheid, uitstelgedrag, inefficiëntie en passief obstructief gedrag”. Ze zeiden dus niet dat ze het ergens niet mee eens waren, maar ze boycotten wel de gang van zaken. Ze deden op een slinkse manieren niet te doen wat hun was opgedragen.
Nog een paar voorbeelden van (mogelijk) passief-agressief gedrag
- Een schijnbare kalmte als de persoon in kwestie veel kritiek over zich heen krijgt. Het is alsof het gewoon bij de persoon afglijdt, alsof het hem niets doet. In werkelijkheid zal hij of zij erg boos zijn, maar dat wordt niet geuit. Je krijgt die boosheid later via een omweg – en soms als een boemerang – terug.
- Sarcasme, en dat niet eenmalig, maar steeds meer weer. Je krijgt steeds het gevoel dat je een trap onder de gordel krijgt of op zijn minst dat je elke keer belachelijk wordt gemaakt. Het kunnen ook als compliment verpakte beledigingen zijn. “Aan Ingrid hebben we een hele goede, zo’n goede collega hebben we nog nooit gehad”. Als je er een opmerking over maakt meent de persoon dat je kennelijk geen gevoel voor humor hebt.
- Kenmerkend is dat die opmerkingen vooral tegen een derde worden geplaatst, maar niet tegen jouzelf. Dat is immers het kenmerk van passieve-agressie: vermijden van de confrontatie.
- Passief-agressieve mensen bieden heel snel hun excuses aan, maar daarna duiken ze onder in de slachtofferrol. Dat het zo gelopen is lag niet aan hen, maar het waren de omstandigheden of het werd veroorzaakt door andere mensen.
- Plotselinge en onverwachte afwezigheid: de persoon blijkt opeens te zijn verdwenen. Als hij terugkomt worden er geen excuses gemaakt, waar maakt de ander zich druk over, hij had gewoon wat frisse lucht nodig.
- Pruilgedrag, zich verongelijkt voelen, maar daar niets over willen vertellen. “Er is niks”.
Bij passief-agressief gedrag past de ontkenning. Het is allemaal niet zo. passief-agressieve mensen vinden zichzelf helemaal niet passief-agressief. Net zoals narcistische mensen zich ook niet narcistisch vinden.