In een lijvig artikel van ruim 25 pagina's in het Tijdschrift voor Psychotherapie stellen twee Vlaamse therapeuten kritische vragen met betrekking tot gangbare opvattingen over de psychotherapeutische relatie.
Het artikel is al wat gedateerd, maar ik kwam het tegen en vond het de moeite waard.
Ter illustratie behandelen de auteurs een uitgebreide casus van patiënt Stijn die wel in therapie is, maar vanwege een vermijdende persoonlijkheidsstoornis niet over zijn problemen wil spreken. Wat moet je dan als therapeut?
Jong en onervaren
Nu wilde het geval dat de jonge therapeut in opleiding geen enkel idee had dat haar patiënt een persoonlijkheidsstoornis had. En juist die onbevangenheid bleek effectief uit te pakken bij de behandeling. Mia Leijssen en Heidi Adriaensen constateren dat de therapie met Stijn laat zien “dat een zorgvuldig opgebouwd contact ontdooiend en groeibevorderend werkt. De zijnswijze en de reacties van de cliënt zijn van bij de start voor de therapeut een uitdaging om het risico te nemen een echte relatie aan te gaan, waarbij de therapeut zich niet beschermt met een professioneel harnas”.
Dat deze onbevooroordeelde en open houding vruchten afwerpt, is niet alleen bemoedigend voor jonge onervaren therapeut. Er vallen zinvolle lessen uit te trekken voor ‘gevestigde’ therapeuten die onder druk van de huidige tijdsgeest slechts een therapie durven/mogen opstarten als ze dat bij voorbaat kunnen verantwoorden met een gewichtige diagnose en een uitgestippeld behandelingsplan.
Leijssen en Adriaensen: “We willen hiermee niet het belang van diagnostische kennis en empirisch onderzoek verwerpen; goed uitgewerkte theorieën en bewezen werkzaamheid kunnen een hulp zijn om problematische verwikkelingen bij cliënten beter te zien en er soms verstandiger op te reageren. Maar we denken dat de waarde van dergelijke wetenschap momenteel door de hulpverlening en de overheid overschat wordt, zeker als men de illusie koestert dat men vanuit die kennis op voorhand al zou ‘weten’ hoe de behandeling er moet uitzien voor een persoon die men amper kent.
Afstemming
Deze casus leert ons opnieuw hoe krachtig het kan zijn om de cliënt te ontvangen zoals hij komt en zich verder af te stemmen en te reageren op wat zich gaandeweg aandient in de interactie.
Vervolgens komen de auteurs met eerder gepubliceerd onderzoek dat voor sommige therapeuten onthutsend is qua uitkomst: onervaren hulpverleners kunnen even goede en soms zelfs betere resultaten behalen dan ervaren en geschoolde therapeuten.
Sensitiviteit en Supervisie
Toch is dat antwoord niet zo eenduidig. Een dergelijke complexe behandeling waarbij de patiënt vermijdend is kun je niet uitvoeren als je niet een aantal andere waarborgen hebt. De eerste die de auteurs noemen is de sensitiviteit van de behandelaar. ze heeft goed door dat ze niet teveel aan hem mag ‘trekken’. Dat zou wél gebeuren als er maar 12 sessies worden voorgeschreven. Dan gaat de agenda bepalen wat er moet gebeuren en dan ben je de patiënt kwijt. Uiteindelijk heeft de behandeling van Stijn 38 sessies geduurd.
Het tweede is dat een complexe behandeling vraagt om rugdekking. De behandelaar volgt supervisie en leert zien wat er gaandeweg in het proces met haar gebeurt. Leijssen en Adriaensen: “Het is zeer de vraag of de cliënt én de therapeut de kritische momenten die zich in de casus voordoen, zouden hebben overleefd hebben zonder deze stevige professionele basis.
De patiënt aan het woord
Wat vond Stijn zelf van de behandeling? “Bij Heidi was ik geen nummer. Ze deed niet steeds ‘hm-hm’ of nazeggen wat ik al gezegd had. Soms wel, en dat was ook goed. Maar ze zei wat ze te zeggen had. Maar ik mocht het ook voor me houden als ik daar nog niet aan toe was. Daardoor kon ik haar steeds beter vertrouwen. Omdat zij zo open was, durfde ik ook steeds meer tegen haar zeggen. Ze hielp me zo om te kijken wat ik wilde zeggen en hoe ik dat zou doen. Daar kreeg ik ook de tijd voor”. We zouden de houding van de behandelaar misschien ook wel ‘presentie’ kunnen noemen, waarbij echtheid, empathie en aanvaarding voortdurend hand in hand gaan.
Eigen ervaringen
Mag de therapeut niets over zichzelf zeggen? Sommige therapeuten zijn een gesloten boek en dat zou voor een patiënt als Stijn belemmerend hebben kunnen werken. De gevoelige Stijn kan goed waarnemen of therapeute Heidi echt was en of ze zelf onderliggende spanning ervoer. Daarom, zeggen de auteurs, mits gedoseerd kun je als therapeut best iets vertellen over je eigen ervaringen. Dan staat de therapeut minder op een voetstuk en wordt meer een echt mens.
Er wordt wel gesproken over een fragiel proces van behandeling. Deze procesgerichte benadering heeft bij Stijn veel opgeleverd. Met deze procesgerichte kijk wordt de problematiek niet gelabeld als ‘gestoord’, wel als zorgvuldig te benaderen, want het komt zeer nauw bij deze kwetsbare mensen, een lichte ontsporing kan resulteren in extreme reacties.
Voor ‘hetzelfde geld’ - of wellicht veel meer - had de cliënt een procedure moeten doorlopen waarin hij eerst onder de professionele microscoop moest passeren, een lange wachttijd respecteren vooraleer het juiste therapeutische programma kon opgestart worden, om vervolgens deskundig aangepakt te worden.
Het is niet onwaarschijnlijk dat het ‘professionele spervuur’ voornamelijk zou bevestigen dat de persoonlijkheidsstoornis van de cliënt zwaar en moeilijk behandelbaar blijkt te zijn.
We willen hiermee een lans breken om de deskundigheid van hulpverleners niet in een keurslijf te dwingen van administratieve rompslomp en voortdurend te verantwoorden behandelingsplannen. Een groter vertrouwen in de mensen die zich inzetten voor dit vak, intercollegiale reflectie, steun en overleg, ernstig nemen van feedback van cliënten… zijn naar onze mening efficiëntere middelen om de noodzakelijke kwaliteitscontrole te garanderen in het beroep van therapeut.
De veel gehoorde klacht in de hulpverlening dat therapeuten overvraagd en overwerkt zijn, zou ook baat vinden bij een transparantere wijze van zijn, waarin er naast respect en empathie voor de leefwereld van de cliënt, ruimte is voor de therapeut. Haar welbevinden komt ook het welbevinden van cliënten ten goede.
Echtheid in cliëntgerichte therapie, geïllustreerd bij een cliënt met een persoonlijkheidsstoornis. Door Mia Leijssen en Heidi Adriaensen. Gepubliceerd in: Tijdschrift voor Psychotherapie, januari 2003 (29), 1, pp. 25-51
henk 50 
Overal waar bureaucraten de regels vaststellen en bepalen loopt het proces vast in administratieve rompslomp en heeft de cliënt het nakijken. De enkele professional die voor een deel de regels laat voor wat ze zijn wordt meestal direct aan de kant geschoven.
Empathie, Echtheid en Selfdisclosure. Dat herinner ik mij van 50 jaar geleden. Maar Carkhuff en Berendson hadden nog zes andere aspecten bedacht/gevonden. Naast Rogers de goeroes van mijn tijd.